این سوره یازده آیتست، چهل کلمه، صد و نود و دو حرف، جمله به مکه فرو آمد و سوم سوره است که از آسمان فرو آمد. اول سوره اقْرأْ باسْم ربک فرو آمد، پس سوره «ن و الْقلم»، پس سوره و الضحى. و درین سورة هیچ ناسخ و منسوخ نیست.
و در فضلیت سوره ابى بن کعب روایت کند، از مصطفى (ص)، که گفت: «هر که سوره «و الضحى» برخواند، حق جل جلاله او را در جمله آن قوم آرد که الله پسندد و رضا دهد که پیغامبر (ص) از بهر ایشان شفاعت کند و آن گه بعدد هر یتیمى و هر سائلى که در عالم است ده نیکى در دیوان وى بنویسند». و در سبب نزول این سورة علماء تفسیر مختلفاند. قومى گفتند: روزگارى وحى از آسمان منقطع گشت. ابن عباس گفت: پانزده روز. مقاتل گفت: چهل روز. ابن جریج گفت: دوازده روز. کافران مکه چون دیدند که وحى منقطع گشته و جبریل نمىآید، گفتند: ان محمدا ودعه ربه و قلاه.
رب العالمین بخواب ایشان این سوره فرستاد. اکنون خلافست که انقطاع وحى را سبب چه بود قومى گفتند: جهودان از مصطفى (ص) سه مسأله پرسیدند قصه ذو القرنین و اصحاب الکهف و مسأله روح. رسول خدا (ص) ایشان را جواب این داد که: «ساخبرکم غدا»
و لم یقل ان شاء الله گفت: آرى خبر کنم شما را فردا و نگفت ان شاء الله باین سبب چند روز وحى منقطع گشت و کافران آن سخن گفتند. پس رب العالمین مصطفى (ص) را فرمود که: «و لا تقولن لشیْء إنی فاعل ذلک غدا إلا أنْ یشاء الله». و شرح این در سوره الکهف مستوفى رفت. قومى گفتند: سبب احتباس وحى آن بود که سگ بچهاى در خانه رسول (ص) شد و در زیر سریر گریخت و آنجا بماند تا بمرد و رسول را (ص) از آن هیچ خبر نه. پس رسول (ص) خوله را گفت: «یا خولة ما حدث فی بیتى لا یأتینى جبرئیل»
گویى در خانه ما چه حادث شده که جبرئیل نمىآید و از ما وامانده؟ خوله در جست و جوى ایستاد تا آن جرو مرده را از زیر سریر بیرون آورد و بیفگند. پس جبرئیل فرو آمد و رسول عتاب میکند او را در آن تأخیر که رفت و جبریل میگوید: «یا خولة اما علمت انا لا ندخل بیتا فیه کلب او صورة. و در حدیث خوله است: فجاء نبى الله (ص) یرعد و کان ذلک علامة الوحى.
فقال: یا خولة دثرینى. فانزل الله تعالى: الضحى. وروى ان المسلمین قالوا: یا رسول الله اما ینزل علیک الوحى؟ فقال: «و کیف ینزل على الوحى و انتم لا تتقون براجمکم و لا تقلمون اظفارکم. فانزل الله جبرئیل بهذه السورة. فقال النبی (ص): «یا جبرئیل ما جئت حتى اشتقت الیک»! فقال جبرئیل (ع): انى کنت اشد شوقا الیک و لکنى عبد مأمور و ما نتنزل الا بامر ربک.
و فی الخبر عن جندب بن سفیان قال: اشتکى رسول الله (ص) فمکث لیلتین او ثلثا لا یقوم فجاءت امرأة فقالت: ما ارى شیطانک الا قد ترکک لم اره قربک منذ لیلتین او ثلاث؟!
یقال ان المرأة التى قالت ذلک ام جمیل امرأة ابى لهب اخت ابى سفیان فانزل الله تعالى: «و الضحى» یعنى: النهار کله من طلوع الشمس الى الغروب و کل ساعة النهار ما دامت الشمس صاعدة ضحى و ضحوة. و العرب تستغنى بذکر بعض الشیء عن کله. و فى القرآن کثیر من ذکر ساعات النهار بمعنى کله و ذکر ساعات اللیل بمعنى کله. و قیل: اقسم الله تعالى بصلاة «الضحى». و قیل: هى الساعة التى کلم الله فیها موسى (ع) و هى الساعة التى القى السحرة فیها سجدا لقوله تعالى و أنْ یحْشر الناس ضحى. و قال اهل المعانى: فیه و فی امثاله اضمار و تقدیره: و رب «الضحى».
و اللیْل إذا سجى اى سکن و استقر ظلامه و تناهى فلا یزداد بعد ذلک یقال بحر ساج اى ساکن. و قیل: سکن فیه الخلق. و قیل: عنى باللیل لیلة المعراج. قوله: ما ودعک ربک هذا جواب القسم، اى «ما» ترکک «ربک» من انعامه و اکرامه و وحیه و الهامه و اشتقاقه من تودیع المسافر. و قیل: هو من تودیع الثوب و هو صونه عن الابتذال و ما قلى اى ما ابغضک منذ احبک.
و للْآخرة خیْر لک من الْأولى اى و الدار «الآخرة» و ما اعد الله سبحانه فیها «خیْر لک» من الدار الدنیا و ما فیها لانها تدوم و تبقى و هذه تبید و تفنى و فیه اضمار القسم و اللام خبره مجازه و الله للْآخرة خیْر لک من الْأولى. و قیل: معناه: و لآخر عمرک «خیر» من اوله لما تنال فیه من النصر و الفتح و الظفر. و فی الخبر عن علقمة عن عبد الله قال: قال رسول الله (ص): «انا اهل بیت اختار الله لنا» الآخرة على الدنیا».
و لسوْف یعْطیک ربک فترْضى اى «یعْطیک» من النصر و الفتح و التمکین و کثرة المومنین فی الدنیا و من الثواب و الکرامة فی العقبى ما یرضیک، و قیل: «یعطیک» الف قصر من لولو ترابها المسک و فیها ما یلیق بها من الازواج و غیرها.
و قال ابن عباس: هو الشفاعة فی مذنبى امته و لما نزلت هذه الآیة
قال النبی (ص): «اذا لا ارضى و واحد من امتى فی النار».
و عن عبد الله بن عمرو بن العاص: ان النبی (ص) تلا قول الله تعالى فی ابراهیم (ع): «فمنْ تبعنی فإنه منی و منْ عصانی فإنک غفور رحیم».
و قال عیسى (ع): «إنْ تعذبْهمْ فإنهمْ عبادک و إنْ تغْفرْ لهمْ فإنک أنْت الْعزیز الْحکیم».
فرفع یدیه ثم قال: «اللهم امتى امتى» فبکى. فقال الله عز و جل: «یا جبرئیل اذهب الى محمد و ربک اعلم فسئله ما یبکیک». فاتاه جبرئیل فسأله فاخبره رسول الله (ص) فقال الله عز و جل: «یا جبرئیل اذهب الى محمد فقل: انا سنرضیک فی امتک و لا نسووک»
و قال حرب بن شریح: سمعت ابا جعفر محمد بن على (ع) یقول: «انکم معشر اهل العراق تقولون ارجى آیة فی القران ارجى «یا عبادی الذین أسْرفوا على أنْفسهمْ لا تقْنطوا منْ رحْمة الله» و انا اهل البیت نقول: ارجى آیة فی کتاب الله: و لسوْف یعْطیک ربک فترْضى.
و عن جعفر بن محمد (ع) قال: دخل رسول الله (ص) على فاطمة علیها السلام و علیها کساء من ثلة الإبل و هی تطحن بیدها و ترضع ولدها فدمعت عینا رسول الله (ص) لما ابصرها. فقال: «یا بنیتاه تعجلى مرارة الدنیا بحلاوة الآخرة فقد انزل الله على: و لسوْف یعْطیک ربک فترْضى.
قال موسى علیه السلام: «و عجلْت إلیْک رب لترْضى». و قال لمحمد (ص): و لسوْف یعْطیک ربک فترْضى فلنولینک قبْلة ترْضاها فکم بین من یتکلف لیرضى ربه و بین من یعطیه ربه لیرضى. ثم اخبر الله عز و جل عن حاله التى کان علیها قبل الوحى و ذکره نعمه فقال جل ذکره: أ لمْ یجدْک یتیما فآوى روى عن ابن عباس قال: قال رسول الله (ص) «سألت ربى مسألة وددت انى لم اکن سألته قلت: یا رب انک آتیت سلیمان بن داود ملکا عظیما و آتیت فلانا کذا و آتیت فلانا کذا. قال: یا محمد ا لم اجدک یتیما فاویتک؟ قلت: بلى اى رب. قال: ا لم اجدک ضالا فهدیتک ؟ قلت: بلى اى رب: قال: الم اجدک عائلا فاغنیتک؟ قلت: بلى اى رب»
و معنى الآیة أ لمْ یجدْک یتیما صغیرا فقیرا حین مات ابواک و لم یخلفا لک مالا و لا مأوى فجعل لک مأوى و ضمک الى عمک ابى طالب حتى احسن تربیتک و کفاک المونة. الیتیم عند العرب الذى مات ابوه و العجمى ماتت امه. فاذا ماتا عنه جمیعا فهو لطیم هذا کله قبل الحلم. و فی الخبر: لا یتم بعد حلم.
و سئل جعفر بن محمد الصادق (ع) لم اوتم النبی (ص) عن ابویه؟ قال: «لئلا یکون علیه حق لمخلوق»
و قیل: لئلا یسبق الى قلب بشر ان الذى نال من العز و الشرف و القهر على اعدائه کان ذلک عن تظاهر او توارث احدا و تعاضد عشیرة او اکتساب نسب بقوة الوالدین و کذا القول فی حکمة ما کان من فقره و قلة ذات یده اذ لو کان له مال لکان یسبق الى الاوهام ان الذى نال نال بالمال و الانفاق فایتمه و افقره کى یتم حجته بان مثل هذا فی ضعفه و قلة ذات یده و انقطاعه من عشیرته یعلو کل هذا العلو و یقهر کل هذا القهر على الاغنیاء و الملوک و اهل القبائل لا یکون الا الحق من جحده زل و من اعرض عنه ذل. و قیل: معنى «الیتیم هاهنا الشریف الفرید الذى هو مفقود المثل عدیم النظیر کالدرة الیتیمة التى لا یوجد لها مثل و لا نظیر فیکون المعنى: أ لمْ یجدْک فی العز و الشرف و النباهة کالدرة الیتیمة لا مثل لها: «فاویک فی دار اعدائک فکنت بین القوم معصوما محروسا و آویک الى کرامته و اصطفاک لرسالته.
و وجدک ضالا فهدى اى ضالا عن معالم النبوة و احکام الشریعة غافلا عنها فهدیک الیها کما قال تعالى: و إنْ کنْت منْ قبْله لمن الْغافلین ما کنْت تدْری ما الْکتاب و لا الْإیمان. و قیل: معناه: وجدک بین قوم ضلال فهداهم بک و قیل: وجدک ضالا اى خفیا على الناس لا تعرف منزلتک عند الله فابرزک حتى عرفت و فهدى قومک الیک من قول العرب: ضل الماء فی اللبن اذا خفى فیه و فهدى العروس اذا جلاها. و روى ابو الضحى عن ابن عباس: ان النبی (ص) ضل فی شعاب مکة فی حال صباه و کان عبد المطلب یطلبه و یقول: متعلقا باستار الکعبة:
یا رب فاردد ولدى محمدا
رد الى و اصطنع عندى یدا.
وجده ابو جهل فرده الى عبد المطلب فمن الله علیه حیث خلصه على یدى عدوه و فی حدیث کعب الاحبار فی مولد رسول الله (ص) ان حلیمة لما قضت حق الرضاع جاءت برسول الله (ص) لترده الى عبد المطلب، قالت حلیمة: فاقبلت اسیر حتى اتیت الباب الاعظم من ابواب مکة فسمعت منادیا ینادى هنیئا لک یا بطحاء مکة الیوم یرد علیک النور و الدین و البهاء و الجمال. قالت. ثم وضعت رسول الله (ص) لاقضى حاجة و اصلح ثیابى فسمعت هدة شدیدة فالتفت فلم اره! فقلت: معاشر الناس این الصبى؟ قالوا: اى الصبى؟ قلت: محمد بن عبد الله بن عبد المطلب الذى نضر الله به وجهى و اغنى عیلتى. قالوا: ما رأینا شیئا فلما ایئسونى وضعت یدى على ام رأسى. قلت: وا محمداه وا ولداه. فابکیت جوارى الابکار لبکائى و ضج الناس معى بالبکاء حرقة لى. فاذا انا بشیخ یتوکأ على عصا قال: مالک ایتها السعدیة؟ قلت: فقدت ابنى محمدا، قال: لا تبکى انا ادلک على من یعلم علمه و ان شاء ان یرده فعل. قلت: فدتک نفسى و من هو؟ قال: الصنم الاعظم هبل. قالت فدخل و انا انظر فطاف بهبل و قبل رأسه و ناداه یا سیداه لم تزل منتک على قریش قدیمة و هذه السعدیة تزعم ان ابنا لها قد ضل فرده ان شئت و اخرج هذه الوحشة عن بطحاء مکة فانها تزعم ان ابنها محمدا قد ضل فانکب هبل على وجهه و تساقطت الاصنام. و قالت: الیک عنا ایها الشیخ انما هلاکنا على یدى محمد قالت: فاقبل الشیخ اسمع لاسنانه اصطکاکا و لرکبته ارتعادا و قد القى عکازته من یده و هو یقول: یا حلیمة ان لابنک ربا لا یضیعه فاطلبیه على مهل. قالت: فانتهى الخبر الى عبد المطلب فسل سیفه لا یثبت له احد من شدة غضبه و نادى باعلى صوته یال غالب یال غالب! و کانت دعویهم فی الجاهلیة فاجابته قریش باجمعها فرکب و رکبت قریش معه فاخذا على مکة و انحدر عن اسفلها. فلما ان لم یر شیئا ترک الناس و اقبل الى البیت الحرام فطاف سبعا ثم انشأ یقول:
یا رب رد راکبى محمدا
رد الى و اتخذ عندى یدا
یا رب ان محمدا لم یوجدا
فجمع قومى کلهم یبددا
فسمعنا منادیا ینادى من الهواء معاشر الناس لا تضجوا فان لمحمد ربا لا یخذله و لا یضیعه. قال عبد المطلب یا ایها الهاتف و من لنا به و این هو؟ قال: هو بوادى تهامة عند شجرة الیمن فاقبل عبد المطلب راکبا متسلحا فلما صار فی بعض الطریق تلقاه ورقة بن نوفل فصارا جمیعا یسیران فبیناهم کذلک اذ النبی (ص) قائم تحت شجرة یجذب الاغصان و یعبث بالورق.
قال له عبد المطلب: من انت یا غلام قال: انا محمد بن عبد الله بن عبد المطلب.
قال: عبد المطلب. فدتک نفسى فانا جدک. ثم حمله على قربوس سرجه و رده الى مکة و اطمأنت قریش بعد ذلک فذلک قوله: و وجدک ضالا فهدى یعنى: ضالا فی شعاب مکة فهداک الى جدک عبد المطلب. و قیل: و وجدک ضالا نفسک لا تدرى من انت فعرفک نفسک و حالک و اعلم ان الضلال له وجوه فی العربیة غیر الغى مشهورة منها قول موسى «فعلْتها إذا و أنا من الضالین» اى من الجاهلین. و قال اخوة یوسف لابیهم: «إنک لفی ضلالک الْقدیم» اى فرط الحب لیوسف. و قال النسوة لامرأة العزیز. «إنا لنراها فی ضلال مبین» اى غلب علیها حب یوسف. و قال عز و جل فی شهادة النساء على الاموال «أنْ تضل إحْداهما» یعنى: ان تنسى الشهادة. و قال فی قصة اصحاب جنة مارب. «إنا لضالون» اى مخطئون الطریق لیس الضلال فی هذه الآیات من الغى فی شیء و ما کان رسول الله (ص) «ضالا» ضلال الغى قط و فی حدیث غیر واحد من الصحابة.
«کنت نبیا و ان آدم لمنجدل فی طینته».
و فی الحدیث کان اول الانبیاء فی التسمیة و آخرهم فی البعثة و کان قبل المبعث یخاوض المشرکین و تزوج فیهم خدیجة لکنه لم یعبد صنما و لا شیئا من الطواغیت قط و لا اتى شیئا من الفواحش.
و وجدک عائلا اى فقیرا فاغناک بمال خدیجة تبدله لک ثم بمال الغنائم حیث اجلها لک. تقول: عال یعیل اذا افتقروا عال یعیل اذا صار ذا عیال. و قال مقاتل: فرضاک بما اعطاک من الرزق و اختاره الفراء و قال: لم یکن غنى عن کثرة المال و لکن الله رضاه بما آتاه و ذلک حقیقة الغنى.
و فی الخبر عن ابى هریرة قال: قال رسول الله (ص): «لیس الغنى عن کثرة العرض و لکن الغنى غنى النفس.
و عن عبد الله ابن عمرو: ان رسول الله (ص) قال: «قد افلح من اسلم و رزق کفافا و قنعه الله بما آتاه.
و قیل: لما نزل أ لمْ یجدْک یتیما فآوى قال بارفع صوته: «بلى یا رب کنت «یتیما» فاویتنى، کنت «ضالا» فهدیتنى، کنت «عائلا» فاغنیتنى: ثم قال: «یمن على ربى و هو اهل المن. ثم اوصاه بالیتامى و الفقراء فقال: فأما الْیتیم فلا تقْهرْ لا تحقره و لا تظلمه فقد کنت «یتیما».
و قال الزجاج: لا تقهره على ماله و لا تغلبه على حقه فتذهب به لضعفه. و کذا کانت العرب تفعل فی امر الیتامى تأخذ اموالهم و تظلمهم حقوقهم.
روى ابو هریرة عن النبی (ص) قال: «خیر بیت فی المسلمین بیت فیه یتیم یحسن الیه و شر بیت فی المسلمین بیت فیه یتیم یساء الیه. ثم قال باصبعه انا و کافل «الیتیم» فی الجنة هکذا و هو یشیر باصبعیه».
و عن انس بن مالک قال: قال رسول الله (ص): «اذا بکى «الیتیم» وقعت دموعه فی کف الرحمن فیقول الله من ابکى هذا «الیتیم» الذى و اریت والده تحت الثرى؟ من اسکته فله الجنة».
و عن عمر بن الخطاب قال: قال رسول الله (ص): «ان الیتیم» اذا بکى اهتز لبکائه عرش الرحمن فیقول الله عز و جل لملائکته: «یا ملائکتى من ابکى هذا «الیتیم» الذى غیبت اباه فی التراب»؟ فیقول الملائکة ربنا انت اعلم. فیقول الله یا ملائکتى انى اشهدکم ان من اسکته و ارضاه ان ارضیه یوم القیامة».
قال: فکان عمر اذا رأى یتیما مسح رأسه و اعطاه شیئا.
و عن انس بن مالک قال: من ضم یتیما و کان فی نفقته و کفاه مئونته کان له حجابا من النار یوم القیامة و من مسح برأس یتیم کان له بکل شعرة حسنة.
و روى ان ابراهیم الخلیل (ع) قال: الهى ما جزاء من «اوى» یتیما؟ قال: «اظله فی ظلى و ادخله جنتى».
قوله: و أما السائل فلا تنْهرْ قال المفسرون: یرید «السائل» على الباب، اى لا تزجره اذا سألک فقد کنت فقیرا اذا ما ان تطعمه و اما ان ترده ردا لینا جمیلا. یقال: نهره و انتهره اذا استقبله بکلام یزجزه. و عن ابى هریرة قال: قال النبی (ص) لا یمنعن احدکم السائل ان یعطیه اذا سأل و ان رأى فی یده قلبین من ذهب.
و عن ابراهیم بن ادهم قال: نعم القوم السوال یحملون زادنا الى الآخرة. و قال ابراهیم «السائل»یرید الآخرة یجیء الى باب احدکم فیقول: هل توجهون الى اهالیکم بشیء؟ و فی بعض الاخبار اذا رددت «السائل» ثلاثا فلم یرجع فلا علیک ان تزبره. و عن الحسن فی قوله عز و جل: و أما السائل فلا تنْهرْ قال: اما انه لیس بالسائل الذى یأتیک لکن طالب العلم. قال یحیى بن آدم: اذا جاءک طالب العلم فلا تنتهره.
و أما بنعْمة ربک فحدثْ اى بلغ ما ارسلت به و حدث بالنبوة و القرآن الذى اتیک الله عز و جل و هی اجل النعم و قیل: اعظم نعم الله علیه القرآن هذا کقوله: «فذکرْ بالْقرْآن.»: و قال الکلبى: امره ان یقرأ القرآن. و قیل: هو من قوله: «فاذْکروا آلاء الله». و فی الخبر عن النعمان بن بشیر قال: سمعت رسول الله (ص) یقول على المنبر «من لم یشکر القلیل، لم یشکر الکثیر و من لم یشکر الناس لم یشکر الله و التحدث بنعمة الله شکر و ترکه کفر و الجماعة رحمة و الفرقة عذاب».
و قال (ص): «من اعطى خیرا فلم یر علیه سمى بفیض الله معادیا لنعمة الله».
و قیل: اذا عملت خیرا فحدث به اخوانک و ثقاتک و کان عبد الله بن غالب اذا اصبح یقول: لقد رزقنى الله البارحة، خیرا قرأت کذا و صلیت کذا و ذکرت الله کذا و فعلت کذا. فیقال له: یا بافراس ان مثلک لا یقول مثل هذا. فقال: یقول الله عز و جل: و أما بنعْمة ربک فحدثْ و تقولون انتم لا تحدث «بنعْمة ربک» و صح
عن رسول الله (ص) انه قال: «انا سید ولد آدم و لا فخر، و اول من تنشر الارض عن جمجمة رأسه و لا فخر، و اول من یأخذ بحلقة باب الجنة فیقعقعها
و السنة فی قراءة ابن کثیر ان یکبر من اول سورة «و الضحى» على رأس کل سورة حتى یختم القرآن فیقول الله اکبر، و کان سبب التکبیر ان الوحى لما احتبس قال المشرکون: هجره شیطانه و ودعه فاغتم النبی (ص) لذلک. فلما نزل «و الضحى» کبر رسول الله (ص) فرحا بنزول الوحى و اتخذوه سنة.